AFGANİSTAN SAĞLIK DURUMUNA GENEL BAKIŞ

CİHANNÜMA ÇALIŞMA GRUBU

· 7 dk okuma süresi >

YAZARLAR

¹Hatice Hilal POLAT*

²Merve KARACA

³Rumeysa BAHADIR

²Zeynep Merve AYDAR

  1. Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi
  2. Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi
  3. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi

*İletişim:haticehilalpolat@gmail.com

İçindekiler

GİRİŞ

Kalkınmakta olan ülkelerin pek çoğu açısından sorun teşkil eden sağlık hizmetlerine erişim konusu, Afganistan özelinde de ciddi sıkıntı çekilen konuların başında gelmektedir. Her 10.000 kişiye 1 doktor düşen ülkede, nüfusun önemli bir kısmı erken teşhis ve müdahale imkanlarından yoksun durumdadır. Diğer yandan, sınırlı kapasitede hizmet veren hastane ve kliniklerin fiziki koşullarında da büyük yetersizlikler gözlenmektedir.

Süregelen çatışmalar ve kitlesel göçler, toplu yaralanma ve ölümler, salgın hastalıkların yayılması zaten kapasitesini zorlamakta olan Afganistan sağlık sisteminde büyük aksaklıklara sebep olmaktadır. Halk sağlığı sistemi, yıllarca devam eden zayıf yatırımlar üzerine yüksek nüfuslu göçlerin de eklenmesiyle daha kötü hale gelmiştir.

Şu anki durum milyonlarca insanı temiz olmayan gıda, malnütrisyon ve salgın hastalıkların kucağına bırakmıştır. Anne, bebek, çocuk ve adölesandaki mortalite ve morbidite ise Afganistan’ın bir başka önde gelen sağlık sorunudur. Ülkenin genelini etkileyen akut malnütrisyonun kriz sınırında olduğu tespit edilmiştir.

Bölgedeki savaştan dolayı çokça insan hayatını kaybetmekte, yaralanmakta ya da sakat kalmaktadır. Nüfusun %16’sı ulaşım tehlikeli olduğu için sağlık hizmetlerine hiç erişememektedir. Afganistan dünyada Engelliler Bakanlığının olduğu tek ülkedir.​​​ ​ 

Ülke genelindeki su seviyelerinin ciddi düşüşü ve su kaynaklarının kurumasıyla suya erişim son derece azalmıştır. Konutlarda içme suyu kuyulardan, kırsal kesimde ve çoğu şehir merkezinde ise su ihtiyacı akarsulardan ve yağmur sularının biriktirildiği havuzlardan sağlanmaktadır. Halkın yaklaşık %75’inin acil içme suyu ihtiyacı bulunmaktadır. Güvenilir olmayan suların kullanımı bulaşıcı hastalıklar  açısından risk oluşturmaktadır.​ ​​​​  

Yetersiz beslenme, sağlıklı suya ulaşım imkanlarının bulunmaması ve çoğu kişinin kış şartlarında ısınma imkanının olmaması nedeniyle tüberkülozdan her yıl 15.000 kişi ölmekte ve yaklaşık 3 milyon kişi malarya riski altında yaşamaktadır. Kolera ve tifo salgınlarından ölenlerin sayısı ise yaklaşık yılda 50.000 kişi olarak tahmin edilmektedir. Ülkenin senelerdir geçirdiği zorlu dönemlerin sonucunda, uzmanlar halkın büyük bir kısmında ruhsal rahatsızlıklar oluştuğunu ancak bu hastalıkların Afganistan ortamında halk tarafından çok ciddiye alınmadığını belirtmektedir. İstikrarsız ve güvensiz ortam, kadınların sağlık hizmetine ulaşmasını da zorlaştırmıştır, bu nedenle kadınlarda önlenebilir mortalite ve morbidite oranı artmıştır.

ANNE SAĞLIĞI

Afganistan’daki düşük sosyo-ekonomik düzey anne sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir.  Komşusu olan ülkeler arasında toplam doğurganlık sayısı ve anne ölüm oranı en yüksek olan ülkedir. Afganistan’da bir kadın başına ortalama 5,3 çocuk düştüğü, 15-19 yaş aralığındaki kadınların %12’sinin çoktan ilk çocuklarını doğurduğu tespit edilmiştir. Afganistan’daki annelerin ancak %48’i sağlık merkezinde doğum yapmaktadır. Evde sağlık hizmetleri ise kırsal kesimlerde(%59), kentsel kesimlere göre (%23) daha çok tercih edilmektedir. Ekonomik durumu yetersiz ailelerin %77’si evde doğum yapmaktadır. Kadınların; %17’si doktor eşliğinde, %34’ü hemşire/ ebe eşliğinde, %33’ü geleneksel doğum yöntemiyle, %15’i akrabası/ arkadaşı eşliğinde, %1’i ise kendi başına doğum yapmaktadır. Sezaryen oranı ise %3’tür. 

100.000 canlı doğumda 1291 anne hayatını kaybetmektedir.

WHO doğum yapan kadınların doğumdan sonraki 24 saat içinde kontrol edilmesi gerektiğini söylemektedir. İstatistiklere göre Afganistan’da annelerin sadece %38’i doğumdan sonraki 24 saat içinde kontrole gitmeyi tercih etmekte, %56’sı doğum sonrası hiç kontrole gitmemektedir.  Kadınların %18’i ilk kontrollerine 4. ya da 5. aylarında gitmektedirler. Afganistan’da kadınların %53’ü neonatal tetanozdan korunmaktadır.

Anne ölümlerinin sık sebepleri aşırı kanama ve enfeksiyondur. Kadınların %58’i vajinal kanamanın, %51’i ise alt karın ağrısının hamilelik sırasında acil bakım gerektiren semptomlardan olduğunu bilmektedir. 5 kadından sadece 2’si idrar tahliliyle ve sadece %30’u kan tahliliyle hamilelik testi yaptırmaktadır.

ÇOCUK SAĞLIĞI

Beş yaşına kadar ve özellikle çocuğun yaşamının ilk haftalarında ve aylarında, önlenebilir hastalıklara karşı korunma önemlidir. Ama Afganistan’da sağlık hizmetlerine ulaşım zor olduğu için çocuklar tedavi ve korunma hizmetlerinden yeterince faydalanamamaktadır. 5 yaş altındaki çocuklarda yapılan araştırmalara göre çocukların %13’ünde öksürük vb. semptomlar görülmektedir (araştırmanın öncesindeki iki haftalık süreçte) ve bu çocukların sadece %62’si tavsiye veya tedavi için bir sağlık merkezine gitmişlerdir. Ayrıca 5 yaş altı çocukların %29’unda ateş görülmektedir ve bunların %54’ü bir sağlık merkezine götürülmüştür; %29’unda ishal vardır ve bunların %41’i buna yönelik tedavi alabilmişlerdir; %17’si düşük doğum ağırlığına sahiptir ki bu durum neonatal ve çocuk ölüm riskini artırmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre 12-23 aylık çocuklardan aşı kartı olanların %46’sı tüm temel aşılarını olmuştur. Afganistan’da en çok yapılan aşı polio aşısının ilk dozudur. Dünyada şu an 3 ülkede endemik bulunan polio (çocuk felci), Afganistan’da ciddi sorunlar oluşturmaktadır. WHO, 2018 yılında 21 çocuk felci vakası bildirmiştir. 

GIDA GÜVENLİĞİ VE TARIM

Afganistan’da yiyecekler konusundaki ciddi sıkıntı halen devam etmektedir. Çatışmalar ve doğal afetler sonucunda gelişen yurt içi göç, ülke nüfusunun çoğunluğunu ciddi derecede etkilemektedir. Bu durum ise gıda güvensizliğine ek bir boyut katmaktadır ve nüfusun yaklaşık dörtte birini etkilemektedir. En etkilenmiş grup kırsal kesimde yaşayanlardır ve yaklaşık 3.5 milyon insan etkilenmiştir. Aynı zamanda doğal afetler, su taşkınları vb., Afganistan’da her yıl yaklaşık 100.000 insanı etkilemektedir.

SAVAŞA BAĞLI SAĞLIK SORUNLARI

Afganistan’da 17 yıldan daha uzun süredir var olan savaşa bağlı güvensiz bir ortam olması, sağlık hizmeti veren kurumların savaştan fiziksel anlamda zarar görmesi, ülkenin ekonomik olarak fakirleşmesine bağlı sağlık hizmetine ayrılabilecek yeterli bütçe bulunamamasından dolayı gerekli medikal malzemenin bulunmaması, insanların sağlık hizmetlerinden faydalanmasına engel teşkil eden durumlardandır.

Afganistan’da siviller; çapraz ateş, el yapımı patlayıcılar, suikastlar, bombalamalar, gece baskınları ve Amerika Birleşik Devletler’in(USA) bıraktığı ve hala patlamamış savaş gereçlerinin patlaması sebebiyle hayatlarını kaybetmektedirler. Afganistan savaşında 2001’den Kasım 2018’e kadar 38.000’den fazlası sivil olan yaklaşık 147.000 insan öldürülmüştür. 

Afganistan Savaşı’nın sağlığa olan etkileri toplumun farklı kesimlerine göre beş grupta incelenmektedir, bunlar:

  1. Anne ve çocuk sağlığına olan etkileri,
  2. Yetişkinler üzerine etkileri,
  3. Sağlık çalışanları üzerine etkileri,
  4. Mülteciler üzerine etkileri,
  5. Savaşan askerler üzerine etkileri

ANNE-ÇOCUK SAĞLIĞI

Afganistan’da savaşa bağlı sağlık sorunları hakkında yapılan epidemiyolojik çalışmalar ve bu sorunların düzeltilmesine yönelik çalışmaların çoğu anne ve çocuk sağlığına odaklanmıştır. Anne ve çocuk sağlığına savaşın en önemli etkisi ülkede zaten iyi durumda olmayan anne ve çocuk sağlığının daha da kötüleşmesi olmuştur. 

Ülkede savaş öncesinde de çocuk sağlığını etkileyen malnütrisyon, aşılama çalışmalarının yetersizliği, buna bağlı olarak aşılama ile önlenebilecek hastalıklar (çocuk felci, kızamık vb.), bulaşıcı hastalıklar, ishal, sağlık hizmetlerine ulaşımın zorluğu gibi sorunlar savaş ile daha da artmıştır. Bunların yanı sıra her savaşta çocukların karşı karşıya kaldığı sorunlar da Afgan çocukların sağlığını tehdit etmiştir. Savaşta ortaya çıkan şiddet olayları sebebiyle çocuklar ölmüş ya da yaralanmışlardır. Savaşta kullanılan mühimmatlara (mayın, bomba vs.) bağlı olarak çocuklar kol-bacaklarını kaybetmiş, kör ya da sağır kalmışlardır. Savaşa bağlı ortaya çıkan güvensiz ortamdan kaynaklı özellikle anne ve babasını kaybeden çocuklar cinsel istismara uğramıştır. Yetim kalan, savaştan kaçmak için göç eden, yaralandığı için engelli kalan ve hatta kimi zaman savaşmak zorunda kalan çocuklar mental ve psikososyal sorunlar yaşamışlardır.

Afganistan savaşında kadınlar da çocuklara benzer sağlık sorunları ile karşı karşıya kalmış ve ebelik hizmetlerine ulaşımın kısıtlı olması, doğum öncesi ve sonrası sağlık hizmetlerinin yetersizliği gibi sebepler ile anne ölümlerinde savaş ile birlikte artış olmuştur.

Savaşa bağlı anne ve çocuk sağlığında yaşanan sorunlar 2019 yılı itibari ile uluslararası yardım kurumları, sivil toplum kuruluşları ve diğer devletler tarafından yapılan tüm çalışmalara rağmen halen devam etmektedir. 

YETİŞKİN SAĞLIĞI

Afgan savaşında yetişkinler savaşa bağlı ölüm, yaralanma sorunları ile karşı karşıya kalmıştır. Özellikle yetişkin erkekler savaş sırasında çatışmalar ve ihbarlar üzerine gerçekleştirilen infazlar sebebiyle hayatlarını kaybetmişlerdir. Bunların yanı sıra erkekler, kadınlara ve çocuklara kıyasla sağlık hizmetine daha iyi ulaşabiliyor olmasına rağmen sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve ulaşımın güçlüğü nedeni ile sağlık hizmetlerinden yeteri kadar faydalanamamışlardır. 

SAĞLIK ÇALIŞANLARI

Ülkede sağlık hizmeti veren kurumlara yapılan silahlı saldırılar, bombardımanlar vb. nedenler ile sağlık çalışanları ve gönüllüler için Afganistan, dünyanın en riskli ülkelerinden birisi olmuştur. Bu saldırılar sonucunda sağlık çalışanları ölmüş, yaralanmış veya rehin alınmıştır. Kırsal bölgelere sağlık hizmeti götüren mobil ekipler tehdit edilmiş ya da saldırıya uğramıştır. Aynı zamanda sağlık kurumlarına yapılan saldırılar haricinde medikal ekipmanın yağmalanması sonucu sağlık çalışanlarının elinde yeterli ekipman (ambulans, ilaç vb.) kalmamıştır. Tüm bunların sonucunda sağlık çalışanları hem hayati tehlike ile karşı karşıya kalmaları hem de ellerindeki yetersiz imkanlar nedeni ile sağlık  hizmeti vermekte zorluklar yaşamıştır. 

MÜLTECİ SAĞLIĞI

Savaşa bağlı artan göçler ile mülteci sayısının artması sonucunda mülteciler arasında öncelikli sağlık sorunları (bulaşıcı hastalıklar, malnütrisyon vb.) ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda ülkesini terk etmek zorunda kalan Afgan halkı psikososyal ve mental sorunlar da yaşamıştır.

KAYNAKÇA

  1. Türkiye İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı. What Tika did in Afghanistan in 10 years. 2014. URL:https://www.tika.gov.tr/en/news/what_tika_did_in_afghanistan_in_10_years_-15837. November 23,2019
  2. World Health Organizations Regional Office for the Eastern Mediterranean. Health system country profile. 2015. URL: https://applications.emro.who.int/docs/Country_profile_2015_EN_16722.pdf?ua=1. November 23,2019
  3. UNICEF. Country profiles,Afganistan. December 2018. URL: https://data.unicef.org/country/afg/. November 23,2019
  4. Global Eradication Initiative. Annual report 2016 polio eradication initiative afghanistan. URL: https://polioeradication.org/wp-content/uploads/2017/09/AFG_AR2016.pdf. November 23,2019
Up Next: ŞEHİNŞAH’LIKTAN “VELAYET-İ FAKİH”E: İRAN